شاهنامه فردوسي

کجا گنگ دژ کرد جايي به رنج
وزان رنج برده نديد ايچ گنج

همه بومها پر ز گنج منست
کجا آب و خاکست رنج منست

چنين داد شيروي پاسخ که شاه
چوبي گنج باشد نيرزد سپاه

اگر گنج داري و گر گرم ورنج
نماني همي در سراي سپنج

سرآمد کنون کار پرويز شاه
شد آن نامور تخت و گنج و سپاه

مباش ايمن و گنج را چاره کن
جهان بان شدي کار يکباره کن

به مرد و به گنج اين جهان را بدار
نزايد ز مادر کسي شهريار

به دو هفته از گنج شاه اردشير
نماند از بهايي يکي پر تير

کسي راکه درويش باشد ز گنج
توانگر کنم تانماند به رنج

که برکس نماند همي زور و بخت
نه گنج و نه ديهيم شاهي نه تخت

چنان دان که اندر سراي سپنج
کسي کو نهد گنج با دست رنج

چو گيتي شود تنگ بر شهريار
تو گنج و تن و جان گرامي مدار

به بخشد بهاي سر تازيان
که بر گنج او زان نيايد زيان

دو چشم تو اندر سراي سپنج
چنين خيره شد از پي تاج و گنج

جهاندار بايد که او را به رنج
نماند بجاي وشود سوي گنج

سوي مرزبانان با گنج و گاه
که با فرو برزند و با داد و راه

به ويژه نژاد شما را که رنج
فزونست نزديک شاهان ز گنج

نه گنج و نه نام و نه تخت و نژاد
همي داد خواهند گيتي بباد

بسي گنج و گوهر پراگنده شد
بسي سر به خاک اندر آگنده شد

گرآيي سر و تاج و گاهش تو راست
همان گنج و چتر سياهش تو راست

به مرو اندرون ساز جنگ آورد
مگر گنج ايران به چنگ آورد

به پرهيز زين گنج آراسته
وزين مردري تاج و اين خواسته

همان گنج و تاجش فرستم به چاج
تو را بايد اندر جهان تخت عاج

چو ماهوي گنج خداوند خويش
بياورد بي رنج و بنهاد پيش

ديوان خاقاني

اگر صد گنج زر دارد چه حاصل
که سختن را ترازويي ندارد

وام بستانم دهم خواهنده را
پس ز گنج غيب بدهم وام خويش

قفل مهر از سينه چون برداشتي خاقانيا
نه کليد گنج خانه خاطر پاک توام

من در طلب يارم ز اغيار نينديشم
پايم به سر گنج است از مار نينديشم

با چراغ آسان نشايد بر سر گنج آمدن
من چراغ آه چون بنشاندم آسان آمدم

شيفتگان يکان يکان مست لبش زمان زمان
او رود از نهان نهان گنج روان کيست او

ديدي که دل چگونه ز من در ربوده اي
پنداشتي که بر سر گنج اوفتاده اي

پرده ها دارد بغداد و در او گنج روان
با همه خستگي آنجا گذرم بايستي

آوخ همه نقب بر خراب آمد
يک نقب به گنج خانه بايستي

با اين همه گنج هاي پر معني
خاقاني را گداي او بيني

کليد رحمتم آخر عطا فرست چنان
که گنج معرفت اول هم از تو بود عطا

من قرين گنج و اينان خاک بيزان هوس
من چراغ عقل و آنها روز کوران هوا

رخش به هرا بتاخت بر سر صبح آفتاب
رفت به چرب آخوري گنج روان در رکاب

هست آفتاب دولت سلجوقيان به عدل
اکسير گنج ملک به گوهر نکوتر است

ما کاروان گنج روان را روان کنيم
کاقبال مير بدرقه کاروان ماست

تيز همام گفت که ما اژدها سريم
تا طاق گنج خانه نصرت کمان ماست

گنج نوروز هر چه گوهر داشت
پيش بانوي کشور افشانده است

اين سه گنج نفس از قصر دماغ
بر امام انس و جان خواهم فشاند

خطري کرده و در گنج طرب نقب زده
نقب کران همه ره با خطر آميخته اند

گردد زمين ز جرعه چنان مست کز درون
هر گنج زر که داشت به عمدا برافکند

چون ز آب خضر جام سکندر کشد به بزم
گنج سکندر از پي يقما برافکند

گنج درها نتوان برد به بازار عراق
گر به بازار خراسان شدنم نگذارند

هنگام آنکه خلعه دهد باغ را بهار
آن گنج زر فشان خزان اختيار کرد

شاه سخن منم شعرا دزد گنج من
بس دزد سر زده را تارومار کرد

گنج خانه است جان خاقاني
دل به خاقان و خان نخواهد داد

گنج اول زمان نداد به کس
آخر آخر همان نخواهد داد

گوشه اي از خلق و کنجي از جهان
بر همه گنج روان خواهم گزيد

بر سر گنج سخاش خامه او اژدهاست
در دهن خاتمش مهره او آشکار

يک کنجدش نگنجد در سينه گنج توران
يک سنجدش نسنجد در ديده ملک بربر

زير سه حرف جاهش گنج است و حرف آخر
صفري است در ميانش هفت آسمانش محضر

عهد نامه وفات زير پر است
گنج نامه بقات در منقار

هر دو چون کوه و گنج خانه علم
هر دو بحر از درون ول زخار

يا از مسام کوه است آب خوي خجالت
کاندر خور ملک نيست ايثار گنج و مالش

عزمش همي شکنجه کند کعب کوه را
تا گنج زرفشان دهد اندر خور سخاش

با شما گويم نيارم گفت با بيگانگان
کاين نهان گنج از کدامين دودمان آورده ام

آشکارا برگرفتن گنج فرخ فال نيست
من به فرخ فال گنجي در نهان آورده ام

تو نپرسي من بگويم نز کسي دزديده ام
کز در شاهنشهي گنج روان آورده ام

چشمه خورشيد لطف بل که سطرلاب روح
گوهر گنج حيات بل که کليد کرم

غبن بود گنج عرض خازن او اهرمن
ظلم بود صدر شرع حاکم او بوالحکم

ملک خراسان به تيغ باز ستاني ز غز
پس چه کني در نيام گنج ظفر مکتتم

گفتم کليد گنج معراف توان شناخت؟
گفتا توان اگر نشود نفس اسير کام

دل دستگاه توست به دست جهان مده
کاين گنج خانه را ندهد کس به ايرمان

خاتون دار ملک فريدونش خوان که نيست
کابين اين عروس کم از گنج کاويان

من اندر رنج و دونان بر سر گنج
مگس در گلشن و عنقا به گلخن

دست آهنگر مرا در ما ضحاکي کشيد
گنج افريدون چه سود اندر دل داناي من

مالک الملک سخن خاقانيم کز گنج نطق
دخل صد خاقان بود يک نکته غراي من

جرم من آن است کز خزاين عرشي
گنج خدايم ولي گداي صفاهان

گنج خدا را به جرم دزد نگيرند
اين نپسندند ز اصفياي صفاهان

ديدم که گنج خانه غيب است پيش روي
پشت از براي نقب خميدم به صبح گاه

لشکر گهت بر حاشيت، گوگرد سرخ از خاصيت
بر تو ز گنج عافيت عيش مهنا ريخته

بدا سلطانيا کورا بود رنج دل آشوبي
خوشا درويشيا کورا بود گنج تن آساني

زلزله غم فتاد در دل ويران
سوي مژه گنج شاهوار برافکند

مسعود سعد نه سوي تو شاعري است فحل
کاندر سخنش گنج روان يافت هر که جست

تو گر بها دهي آن داده را زکات شمار
بده زکات بدان کس که گنج اسرار

جاويد باد کز کرمش جان هر گهر
بر گنج نو برآمد و بر کان نو نشست

گنج دانش توراست خاقاني
کار نادان به آب و رنگ چراست؟

نقب محنت به گنج عمر رسيد
تا به بنياد کالبد چه رسد

آسمان کردي بر گنج کمال
حمل و ثور دو قربان اسد

تاج بي درد سر کجا باشد
گنج بي اژدها کجحا پايد

خضر و ديوار گنج کردن و بس
دست موسي به گل نيالايد

دلي که مدح تو سازد شکسته به که درست
چو جاي گنج سگالي خراب به کاباد

چه عجب آب که گنج هنر است
عيب خاک از سر خويشي پوشد

به بوي خلق بهار از خزان همي آرد
به بذل گنج خزان از بهار مي سازد

گنج فضائل افضل ساوي شناس و بس
کز علم مطلق آيت دوران شناسمش

اشعارش از عراق ره آورد مي برم
که اکسير گنج خانه شروان شناسمش

شروانت که مار آمد بي رنج رها کردي
تبريز که گنج آمد بي مار نگه دارش

دل مرا در خرابه اي بنشاند
اينست گنج مهين که من دارم

همتم سر ز تاج در دزدد
اينت گنج مهين که من دارد

چو دختر سپردم به داماد گفتم
که گنج زر است اين به خاکش سپردم

گنج دين الحمد الله ايمن است از نقب کفر
کاژدها سر نوک کلک او رقيبش يافتم

اگر قناعت مال است گنج فقر منم
که بگذرد فلک و نگذرد خزينه من

بر گنج سايه از پي بذل زر افکني
در بحر غوطه از پي در ثمين خوري

جام کيان به دست شه زمزم مکيان شده
بر مکيان زکات چين گنج عطاي شاه را

خامه مار پيکرش باد رقيب گنج دين
مهره و زهر در سرش درد و دواي ايزدي

دل مرغ سرانداز است از دام نپرهيزد
آري دل گنج انديش از مار نينديشد

بر مذهب خاقاني دارم ز جهان گنجي
گر گنج ابد خواهي اين دار که من دارم